این سوره بعدد کوفیان چهل آیت است، صد و نود و نه کلمت، ششصد و پنجاه و دو حرف جمله به مکه فرو آمد باتفاق مفسران. و درین سوره یک آیت منسوخ است: لا تحرکْ به لسانک لتعْجل به
نسخ ذلک بقوله: «سنقْرئک فلا تنْسى» و عن ابى بن کعب قال: قال رسول الله (ص): «من قرأ سورة القیامة شهدت انا و جبرئیل له یوم القیامة انه کان مومنا بیوم القیامة و جاء و وجهه مسفر على وجوه الخلائق یوم القیامة».
لا أقْسم لا خلاف بین الناس ان معناه: اقسم، و اختلفوا فی تفسیر لا فقیل: هى تأکید للقسم کقول العرب: لا و الله لأفعلن کذا. لا و الله ما فعلت کذا. و قیل: انها صلة کقوله تعالى: لئلا یعْلم أهْل الْکتاب اى لان یعلم اهل الکتاب و قیل: هى رد على منکرى البعث، فانها و ان کانت رأس السورة فالقرآن متصل بعضه ببعض کله کالسورة الواحدة و المعنى: لیس الأمر کما قلتم: اقسم بیوم القیامة أنکم تبعثون. قرأ الحسن و الاعرج و ابن کثیر فی روایة القواس عنه لا أقْسم بیوْم الْقیامة بلا الف قبل الهمزة.
و لا أقْسم بالنفْس اللوامة على معنى انه اقسم بیوم القیامة و لم یقسم بالنفس اللوامة. و الصحیح انه اقسم بهما جمیعا و لا صلة فیهما، قال الشاعر:
تذکرت لیلى فاعترتنى صبابة
و کاد ضمیر القلب لا یتقطع
اى یتقطع. قال المغیرة بن شعبة: یقولون القیامة القیامة و انما قیامة احدهم موته. و شهد علقمة جنازة فلما دفن قال: اما هذا فقد قامت قیامته و النفس اللوامة هى التى تلوم نفسها على ما جنت و تأتى یوم القیامة کل نفس برة او فاجرة تلوم نفسها البرة على ما قصرت و لم تستکثر کقوله تعالى: یا لیْتنی قدمْت لحیاتی و الفاجرة على ما جنت کقوله: «یا حسْرتى على ما فرطْت فی جنْب الله». قال سعید ابن جبیر و عکرمة تلوم على الخیر و الشر و لا تصبر على السراء و الضراء و قال الحسن: هى النفس المومنة. قال: ان المومن و الله ما تراه الا یلوم نفسه ما اردت بکلامى ما اردت بأکلتى ما اردت بحدیث نفسى و ان الفاجر یمضى قدما لا یحاسب نفسه و لا یعاتبها.
و قال مقاتل: هى النفس الکافرة ان الکافر یلوم نفسه فی الآخرة على ما فرط فی امر الله فی الدنیا.
قوله: أ یحْسب الْإنْسان ألنْ نجْمع عظامه أ یظن الکافر ان لن نجمع عظامه عند البعث بعد ما صار رمیما. أ یظن ان لا نقدر على ذلک. نزلت فی عدى بن ربیعة حلیف بنى زهرة ختن الاخنس بن شریق الثقفى. و کان رسول الله (ص) یقول: «اللهم اکفنى جارى السوء»
یعنى عدیا و الاخنس و ذلک
ان عدى بن ربیعة اتى النبی (ص) فقال: یا محمد حدثنى عن یوم القیامة متى یکون و کیف امره و حاله؟ فاخبره النبی (ص) فقال: لو عاینت ذلک الیوم لم اصدقک یا محمد و لم اومن بک او یجمع الله العظام
فانزل الله تعالى: أ یحْسب الْإنْسان یعنى الکافر ألنْ نجْمع عظامه بعد تفرقها و بلاها فنحییه و نبعثه بعد الموت. ذکر العظام و اراد نفسه کلها، لان العظام قالب النفس لا یستوى الخلق الا باستوائها. و قیل: هو خارج على قول المنکر او یجمع الله العظام کقوله: «قال منْ یحْی الْعظام و هی رمیم: بلى قادرین اى نقدر استقبال صرف الى الحال و المعنى: بلى نقدر على جمع عظامه و على ما هو اعظم من ذلک و هو أنْ نسوی بنانه فنجعل اصابع یدیه و رجلیه شیئا واحدا کخف البعیر او کحافر الحمار فلا یمکنه ان یعمل بها شیئا و لکنا فرقنا اصابعه حتى یأخذ بها ما شاء و یقبض اذا شاء و یبسط اذا شاء فحسنا خلقه. هذا قول عامة المفسرین و قال الزجاج و ابن قتیبة: معناه ظن الکافر انا لا نقدر على جمع عظامه بلى نقدر ان نعبد السلامیات على صغرها فنولف بینها حتى نسوى البنان فمن قدر على جمع صغار العظام فهو على جمع کبارها اقدر.
بلْ یرید الْإنْسان لیفْجر أمامه یقول تعالى ذکره: ما یجهل ابن آدم ان ربه قادر على جمع عظامه بعد الموت و لکنه یرید ان یفجر امامهاى یمضى قدما قدما فی معاصى الله راکبا رأسه لا ینزع عنها و لا یتوب. این مردم نه از آنست که نمىداند که الله قادرست که مرده زنده کند، لکن میخواهد که بباطل و معصیت سر درنهد، همیشه در ناپسند مىرود روى نهاده چنان که میآید و هر چه آید و هر جاى که رسد بى هیچ واگشتن. و قیل: یرید الْإنْسان لیفْجر أمامه لیقدم الذنب و یوخر التوبة، یقول: سوف اتوب، حتى یأتیه الموت على شر احواله و اسوأ اعماله. میخواهد این مردم که همه گناه فرا پیش دارد و توبه وا پس میدارد، همیشه توبه در تأخیر مینهد و وعده میدهد که: سوف اتوب، تا ناگاه مرگ آید و او بر سر معصیت بر بتر حالى و زشتر عملى.
و قیل: لیفْجر أمامه اى لیکذب بما امامه من البعث و الحساب یقال للکاذب و المکذب فاجر. قال الشاعر: «اغفر له اللهم ان کان فجر». اى کذب.
میخواهد این مردم که هر چه فرا پیش است از بعث و نشور و حساب و جمله احوال رستاخیز دروغ شمرد. و قال الضحاک: هو الآمل یأمل. و یقول اعیش من الدنیا کذا و کذا و لا یذکر الموت.
یسْئل أیان یوْم الْقیامة اخذ «ایان» من این فاذا شددت و زید فیها الالف وضعت موضع متى، اى متى تکون الساعة؟ و متى یکون البعث؟ یسأله استبعادا و استهزاء و تکذیبا به. قال الله تعالى: فإذا برق الْبصر بکسر الراء على معنى فزع و تحیر و قرأ نافع بفتح الراء من البریق اى شخص بصره عند النزع و وقوع الهول به حتى لا یکاد یطرف و قال الکلبى: عند رویة جهنم برق ابصار الکفار و فی هذا جواب هذا السائل اى انما تکون الساعة اذا برق البصر.
و خسف الْقمر اظلم و ذهب ضوءه.
و جمع الشمْس و الْقمر اى جمعا فی ذهاب ضوءهما. و قیل: یجمعان کانهما ثوران عقیران ثم یقذفان فی البحر فیکون نار الله الکبرى. و قال على (ع) و ابن عباس: یجعلان فی نور الحجب. و قیل: یکوران من قوله: إذا الشمْس کورتْ و لم یقل: جمعت الشمس لان معناه: جمع بینهما و قیل: المراد بهما اللیل و النهار فکنى عن النهار بآیته و عن اللیل بآیته. باین قول معنى آنست که کافر را بوقت جان کندن چشم وى در چشم خانه خیره بماند و ماه در چشم وى تاریک گردد و روز و شب او را یکسان نماید.
یقول الْإنْسان اى الکافر یوْمئذ أیْن الْمفر اى المهرب لشدة ما یراه من العقوبة.
کلا ردع عن تمنى الفرار لا وزر اى لا حصن و لا حرز، و الوزر ما لجاء الیه الانسان من ملجاء او منجى او جبل.
إلى ربک یوْمئذ الْمسْتقر
اى المنتهى اذا جعلته مصدرا کقوله: و ان الى ربک المنتهى. ان الى ربک الرجعى و ان جعلته مکانا فالجنة و النار، اى لا ینزل احدا منزلة الا الله.
ینبوا الْإنْسان یوْمئذ بما قدم و أخر
قال ابن مسعود و ابن عباس: بما قدم قبل موته من عمل صالح و سیئ و اخر بعد موته من سنة حسنة او سیئة یعمل بها، و فی روایة عطیة عن ابن عباس: بما قدم من المعصیة و اخر من الطاعة. و قیل: بما قدم من الذنب و اخر من التوبة. و قیل: بما قدم من ماله لنفسه و ما اخر منه لورثته. و قیل: ما قدم لدنیاه و ما اخر لآخرته و هو مسئول عن الجمیع لان اللفظ عام. و فی الحدیث الصحیح: «ما منکم من احد الا سیکلمه ربه لیس بینه و بینه ترجمان و حجاب یحجبه فینظر ایمن منه فلا یرى الا ما قدم من عمله و ینظر اشأم منه فلا یرى الا ما قدم و ینظر بین یدیه فلا یرى الا النار تلقاء وجهه فاتقوا النار و لو بشق تمرة.
بل الْإنْسان على نفْسه بصیرة
اى هو على نفسه بصیر بعمله شاهد على نفسه.
و التاء دخلت للمبالغة کما یقال: رجل نسابة و علامة. و قیل: معناه على نفسه عین بصیرة فحذف الموصوف و اثبتت الصفة. و قیل: على نفسه ذو بصیرة فحذف المضاف، اى یعلم انه فی الدنیا جاحد کافر مذنب مسىء و فی الآخرة یعلم انه اى شىء فعل و ان اعتذر. میگوید: آدمى بخود سخت داناست و از خود سخت آگاه است، میداند که در دنیا کافر و جاحد و بدکردار بوده و در عقبى میداند که چه آورده از فعل بد.
و لوْ ألْقى معاذیره و اگر چه خود را حجت میآرد و عذر باطل میسازد.
و گفتهاند: معاذیر جمع معذار است. و المعذار: الستر، لغة حمیریة. یعنى آدمى خود را نیک شناسد و هر چند که پیش خویش مىورایستد و پرده فریب بر چشم خویش افکند. و گفتهاند: و او زیادتست. المعنى. على نفْسه بصیرة و لوْ ألْقى معاذیره یعنى: این مردم در خویشتن نیک داند، اگر بهانه بیفکند و عذر باطل بگذارد و پرده فریب از پیش خویش بیفکند. قیل: بل الْإنْسان على نفْسه بصیرة
اى على نفسه من نفسه رقباء یرقبونه بعمله و یشهدون علیه به و هی سمعه و بصره و یداه و رجلاه و جمیع جوارحه، کقوله: یوْم تشْهد علیْهمْ ألْسنتهمْ... الآیة.
و لوْ ألْقى معاذیره اى یشهد علیه الشاهد و لو اعتذر و ادلى بکل حجة و عذر فلا ینفعه ذلک، فله من نفسه شهود و حجة. میگوید: این آدمى بر وى رقیبى است و نگهبانى بس بینا و آگاه تا گوش بوى میدارد و فردا بر وى گواه بود، اگر چه عذر باطل آرد و گوید: «إنا أطعْنا سادتنا و کبراءنا فأضلونا السبیلا» این عذر او را سود ندارد و عذاب از وى باز ندارد. کقوله: «یوْم لا ینْفع الظالمین معْذرتهمْ». و قیل: و لوْ ألْقى معاذیره
اى و لو اسبل الستر لیخفى ما یعمل فان نفسه شاهدة علیه. و قیل: بل الْإنْسان على نفْسه بصیرة اى من یبصر امره یعنى الملکین الکاتبین، کقوله: «و إن علیْکمْ لحافظین کراما کاتبین». قوله: لا تحرکْ به لسانک اى لا تحرک بالقرآن لسانک استعجالا بتلقنه. کان جبرئیل (ع) یقرأ علیه القرآن فیقرأه رسول الله (ص) معه مخافة ان لا ینفلت منه و کان یناله منه شدة فنهاه الله عن ذلک. و قال: إن علیْنا جمْعه و قرْآنه اى جمعه فی قلبک لتقرأه بلسانک.
فإذا قرأْناه اى اذا جمعناه فی قلبک. و قیل: اذا قرأه جبرئیل و اضافه الى نفسه على جهة التخصیص فاتبعْ قرْآنه
اى اتبع قرآنه، اى اذا فرغ جبرئیل من قراءته فاقرأ انت على اثره.
ثم إن علیْنا بیانه هذا مردود على الکلام الاول، ان علینا جمعه و قرآنه، ثم إن علیْنا بیانه اى علینا ان نبین لک احکامه من الحلال و الحرام و نبین لک معناه اذا حفظته. و قال الحسن: ان علینا ان نجزى به یوم القیامة على ما قلنا فی الدنیا من الوعد و الوعید و القرآن مصدر کالرجحان و الغفران، تقول: قرأت قراءة و قرآنا و کان رسول الله (ص) بعد نزول هذه الآیة اذا اتاه جبرئیل اطرق فاذا ذهب قراه کما وعده الله عز و جل. و قیل: هذا خطاب للعبد یوم القیامة و الهاء تعود الى کتاب العبد، اى لا تعجل فان علینا ان نجمع افعالک فی صحیفتک و قد فعل و علینا ان نقرأ علیک کتابک.
فإذا قرأْناه فاتبعْ قرْآنه هل غادر شیئا او احتوى على زیادة ثم إن علیْنا بیانه اظهار جزاء علیه.
«کلا» افتتاح کلام بلْ تحبون الْعاجلة و تذرون الْآخرة قرأ اهل المدینة و الکوفة تحبون و تذرون بالتاء فیهما و قرأ الآخرون بالیاء، اى یختارون الدنیا على العقبى و یعملون لها، یعنى کفار مکة. و من قرأ بالتاء، فعلى تقدیر قل لهم یا محمد تحبون الدنیا و شهواتها و تذرون الدار الآخرة و نعیمها.
وجوه یوْمئذ یعنى: یوم القیامة، «ناضرة» ناعمة مشرقة حسنة نضرت بنعیم الجنة. قال مقاتل: بیض یعلوها النور، یقال: نضر وجهه ینضر نضرة و نضارة. قال الله تعالى: تعْرف فی وجوههمْ نضْرة النعیم إلى ربها ناظرة. قال ابن عباس: تنظر الى ربها عیانا بلا حجاب. قال الحسن: تنظر الى الخالق و حق لها ان تنظر و هی تنظر الى الخالق
روى عن ابن عمر قال: قال رسول الله (ص): «ان ادنى اهل الجنة منزلة لمن ینظر الى خزانه و ازواجه و سرره و نعیمه، و خدمه مسیرة الف سنة و اکرمهم على الله لمن ینظر الى وجهه تبارک و تعالى. غدوة و عشیة». ثم قرأ رسول الله (ص) وجوه یوْمئذ ناضرة إلى ربها ناظرة.
و عن جابر قال: قال رسول الله (ص): «یتجلى ربنا عز و جل حتى ینظروا الى وجهه فیخرون له سجدا، فیقول: ارفعوا روسکم فلیس هذا بیوم عبادة.
و عن عمار بن یاسر قال: کان من دعاء النبی (ص) «اسألک النظر الى وجهک و الشوق الى لقائک فی غیر ضراء مضرة و لا فتنة مضلة».
و قال اهل العلم: النظر اذا قرن بالوجه و عدى بحرف الجر و هو الى لم یعقل منه الا الرویة و العیان.
و وجوه یوْمئذ باسرة عابسة، کالحة، کریهة.
«تظن» اى یتیقن أنْ یفْعل بها فاقرة داهیه عظیمة من العذاب و الفاقرة الداهیة العظیمة و «الأمر الشدید الذى یکسر فقار الظهر و منه سمى الفقر فقرا لانه یکسر الفقار لشدته. قال ابن زید: هى دخول النار. و قال الکلبى: هى ان تحجب عن رویة الرب عز و جل.
«کلا» افتتاح کلام إذا بلغت التراقی اى بلغت الروح عند الموت الى التراقى، کنى عنها و لم یتقدم ذکرها لان الآیة تدل علیها. و التراقى جمع ترقوه و هى العظم المشرف على الصدر و هما ترقوتان.
و قیل منْ راق اى یقول اهله هل من راق یرقیه و هل من طبیب یداویه، مشتق من الرقیة. و قیل: ان ملائکة الرحمة و ملائکة العذاب اذا اجتمعوا، یقول بعضهم لبعض من الذى یرقى بروحه أ ملائکة الرحمة ام ملائکة العذاب. مشتق من الرقى.
و ظن أنه الْفراق اى و تیقن انه مفارق للدنیا.
روى انس بن مالک قال: قال رسول الله (ص): «ان العبد لیعالج کرب الموت و سکراته و ان مفاصله یسلم بعضها على بعض یقول علیک السلام تفارقنى و افارقک الى یوم القیامة».
قوله: و الْتفت الساق بالساق اى التصقت احدیهما بالآخرى عند الموت.
قال قتادة: أ ما رأته اذا ضرب برجله رجله الأخرى، و قال الحسن: هما ساقاه اذا التفتا فی الکفن و قیل: ماتت رجلاه فلم تحملاه الى شىء و کان علیهما جوالا، و قیل: کنى عن شدة الأمر بالساق اى اتاه اول شدة امر الآخرة و آخر شدة امر الدنیا، فالناس یجهزون جسده و الملائکة یجهزون روحه فاجتمع علیه أمران شدیدان.
و قال ابن عطاء: اجتمع علیه شدة مفارقة الوطن من الدنیا و الاهل و الولد و شدة القدوم على ربه عز و جل، لا یدرى بماذا یقدم علیه لذلک. قال عثمان: ما رأیت منظرا الا و القبر افظع منه لانه آخر منازل الدنیا و اول منازل الآخرة. و قال یحیى بن معاذ: اذا دخل المیت القبر قام على شفیر قبره اربعة املاک و احد عند رأسه و الثانی عند رجله. و الثالث عن یمینه و الرابع عن یساره، فیقول الذى عند رأسه: یا بن آدم ارفضت الآجال و انضیت الآمال، ارفضت، اى تفرقت و انضیت، اى هزلت و یقول الذى عن یمینه: ذهبت الاموال و بقیت الاعمال و یقول الذى عن یساره: ذهب الاشغال و بقى الوبال و یقول الذى عند رجلیه: طوبى لک ان کان کسبک من الحلال و کنت مشتغلا بخدمة ذى الجلال.
إلى ربک یوْمئذ الْمساق اى مرجع العباد الى حیث امر الله اما الى جنة و اما الى نار و اما الى علیین و اما الى سجین، و قیل: تسوق الملائکة روحه الى حیث امرهم الله.
فلا صدق و لا صلى نزلت فی ابى جهل و لا بمعنى لم، اى لم یصدق بکتاب الله و لا بنبیه و لم یصل لله عبادة، و قیل: هو من التصدق. و قال الحسن: هو من الصدقة و حسن دخول لا على الماضى تکراره، کما تقول: لا قام و لا قعد و قلما تقول العرب لا وحدها حتى تتبعها اخرى تقول: لا زید فی الدار و لا عمرو.
و لکنْ کذب و تولى اى کذب بالله و اعرض عن الایمان و الطاعة له.
ثم ذهب إلى أهْله یتمطى اى مضى یتبختر و یختال فی مشیه حین وعظه النبی (ص) بالقرآن. یتمطى اصله یتمطط اى یتمدد و المط هو المد و یقال: اصله من المطا، اى یلوى مطاه تبخترا و فی الخبر اذا مشیتم المطیطاء یعنى التبختر و الخیلاء و خدمتکم فارس و الروم فقد اقتربت الساعة.
قوله: أوْلى لک فأوْلى هى کلمة تهدید و وعید یقال للمشرف على الهلکة، روى ان رسول الله (ص) لقى ابا جهل فاخذ ببعض جسده و قال له: أوْلى لک فأوْلى فنزل به القرآن
و روى ان ابا جهل قال: أ تخوفنى یا محمد؟ و الله ما تستطیع انت و لا ربک ان تفعلا بى شیئا و انى لا عز من مشى بین جبلیها فلما کان یوم بدر صرعه الله شر مصرع و قتله اسوأ قتل، اقصعه ابنا عفراء، و اجهز علیه ابن مسعود
و کان نبى الله (ص) یقول: «ان لکل امة فرعونا و ان فرعون هذه الامة ابو جهل».
و اصل الکلمة من الولى و هو القرب تأویله ما ربحک ما تکره فاحذره، و التکرار تأکید للوعید و قیل: معناه انک اجدر بهذا العذاب و احق و اولى، یقال للرجل یصیبه مکروه و یستوجبه. و قیل: معناه الویل لک حین تحیى و الویل لک حین تموت و الویل لک حین تبعث و الویل لک حین تدخل النار. قالت الخنساء:
هممت بنفسى بعض الهموم
فاولى لنفسى اولى لها
أ یحْسب الْإنْسان یعنى ابا جهل أنْ یتْرک سدى اى مهملا لا یومر و لا ینهى و لا یبعث و لا یجازى بعمله، و قیل: أ یظن انه لا یعاقب على معاصیه و کفره و ایذاء الرسول (ص) و المومنین، و قال الحسن: یتْرک سدى اى سرمدا فی الدنیا دائما لا یموت. الاسداء: من الاضداد. یقال اسدى الى معروفا و فی الخبر من اسدى الیه معروف فلیکافئه فان لم یستطع فلیشکره. و تقول: اسدیت حاجتى و شدیتها، اى اهملتها و لم تقضها.
أ لمْ یک نطْفة منْ منی یمْنى اى یصب فی الرحم. قرأ ابو عمرو و حفص و یعقوب بالیاء لاجل المنی و قرأ الآخرون بالتاء لاجل النطفة.
ثم کان علقة اى صار المنى قطعة دم جامد بعد اربعین یوما. فخلق فسوى خلقه فی الرحم فجعل منه الزوجین، اى خلق من مائه اولادا ذکورا و اناثا، أ لیْس ذلک الذى فعل هذا بقادر على أنْ یحْیی الْموْتى.
روى: ان رسول الله (ص) کان یقول عند قراءة هذه الآیة: بلى و الله بلى و الله.
و روى عن ابن عباس قال: من قرأ سبح اسْم ربک الْأعْلى اماما کان او غیره، فلیقل: سبحان ربى الاعلى. و من قرأ لا أقْسم بیوْم الْقیامة فاذا انتهى آخرها، فلیقل: سبحانک اللهم و بلى اماما کان او غیره. و عن ابى هریرة قال: قال رسول الله (ص): «من قرأ منکم و التین و الزیْتون فانتهى الى آخرها «أ لیْس الله بأحْکم الْحاکمین» فلیقل: بلى و انا على ذلک من الشاهدین. و من قرأ: لا أقْسم بیوْم الْقیامة فانتهى الى أ لیْس ذلک بقادر على أنْ یحْیی الْموْتى فلیقل: سبحانک بلى و من قرأ: و الْمرْسلات عرْفا فبلغ «فبأی حدیث بعْده یوْمنون» فلیقل: «آمنا بالله».